ملير ايڪسپريس سبب  خطرا برقرار آهن

ڊاڪٽر نعمان احمد

سنڌ حڪومت تازو ئي ڪراچي ملير ايڪسپريس وي جي هڪ حصي جو افتتاح ڪيو آهي، جنهن کي ‘شاهراهه ڀٽو’ جو نالو ڏنو ويو آهي. ان روڊ جي ڊيگهھ 39 ڪلوميٽر آهي جيڪو  ايم-9 موٽر وي (بحريا ٽائون، ڊي ايڇ اي سٽي ۽ ٻين لاڳاپيل رهائشي منصوبن) کي ڊفينس ۽ ان جي  ڀروارن علائقن سان ڳنڍيندو.ايڪسپريس وي ۽ ان جھڙين رٿائن جي مالي قيمت تھ ادا ڪرڻي ئي پوندي آهي، پر انهن جا سماجي نقصان بھ کڻڻا پوندا آهن. ڪا گھڻي پراڻي ڳالهه ناهي جڏهن 16.5 ڪلوميٽر ڊگهو لياري ايڪسپريس وي ٺاهيو ويو هو، جنهن  ھزارين  لکين ماڻهن کي لڏپلاڻ ڪرڻ تي مجبور ڪيو. ان  منصوبي سبب  متاثر ٿيندڙ ڪيترائي ماڻهو اڃا تائين حڪومت جي آبادڪاري جي منصوبن ۾ پناهه ڳولڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن.

ايڪسپريس وي جهڙيون رٿون سياستدانن لاءِ انتھائي اهميت رکن ٿيون.ڇاڪاڻ ته اهڙين رٿن سان گڏ هنن جون تصويرون سياسي ساک جي  لاءِ فائديمند ثابت ٿين ٿيون ۽ انهن جي سياسي حمايت ۾ اضافو ٿئي ٿو.موٽر سائيڪل، وڏا رڪشا، مني بسون ۽ عام پبلڪ بسون  ايڪسپريس وي استعمال نه ٿيون ڪن. ايڪسپريس وي ملڪ جي اشرافيه جي اچ وڃ  لاءِ  وڌيڪ استعمال ٿيندا آهن. عام رستا ثانوي گهٽيون  (وڏين روڊن مان نڪرندڙ ننڍا روڊ)  ۽ ٻين روڊ تي ڳري ٽرئفڪ جو بار ھوندو آهي، جڏهن ته پيادلن ھلندڙ ماڻھن جو تعداد پڻ تمام گهڻو ھوندو  آهي. تنهن ڪري اهو چوڻ  ڪو غلط نھ آهي ته ڪراچي ۾ اهڙن روڊن جي حالت جنگ  ۾ ورتل علائقي کان گھڻو بهتر ناهي.

ماحولياتي ماهر، سماجي ڪارڪن، سول سوسائٽي جا ميمبر ۽ مقامي برادرين جا ماڻھو ملير ايڪسپريس وي بابت پنهنجن  خدشن جو ا ظھار ڪري چڪا آهن. ان کي ماحول جي  مجموعي  صورتحال، يعني درياهه ۽ ان جي ماحول لاءِ نقصانڪار قرار ڏنو آهي، ان سان پوکي راھي ۽  زراعت جي سرگرمين ۾ گهٽتائي ايندي. جڏهن ته هتي جي مقامي ماڻهن کي مبينا طور تي اعليٰ عملدران پاران مارڪيٽ کان گھٽ  قيمت تي زمين وڪڻڻ جي لاءِ دٻاءَ وجھڻ جھڙن خدشن جو خطرو آھي.ان کان علاوه ھڪ ھي معاملو بھ ڪافي اھم آھي، هن منصوبي جتي ٿيندڙ خرچ  جي شهر ۾ 9 ھزار 500  ڪلوميٽرن کان وڌيڪ  موجود روڊن جي مرمت  واري خرچ سان ڀيٽ ڪئي وڃي ٿي. ملير ايڪسپريس وي  تي  ڪاٿي مطابق 55 ارب رپين جي لاڳت آئي آھي.

سرڪاري ۽ نجي پارٽنرشپ تحت  سنڌ حڪومت هن منصوبي ۾ 32 ارب رپين جو حصو ڏنو آهي. ڳڻتي ورتل شهرين جو چوڻ آھي تھ ايڏي وڏي رقم سان ڪراچي شهر جي روڊن جي مرمت لاءِ جو ڪم ٿي پئي سگھيو.جنهن سان عام شهرين کي رليف ملي ها. ايڪسپريس وي سان صرف خانگي گاڏين جا مالڪ ۽ ٻيون گاڏيون فائدو حاصل ڪري سگهنديون.

ملير ندي (نئين)  جو شمار ڪراچي جي قديمي ماحولياتي نظامن ۾ ٿئي ٿو. جيڪا ھڪ ھزار 850 ڪلوميٽرن جي ايراضيءَ تي پکڙيل آهي. ملير نديءَ ۾ ٻوٽا، وڻ، ڀاڄين جي پوک،  بنجر زمين ۽  وڏا طاقتور وڻ شامل آهن، جيڪي ماحولياتي نظام جا اهم عنصر آهن. بدقسمتي سان، هتي ۽ آس پاس جي لاڳاپيل علائقن ۾ اڳ کان  ئي ( سينڊ مائننگ ) ريتي کڻڻ، ريتي کڻڻ جي لاءِ پھاڙين ۽ ندي جي ڀيٽ کي کوٽي اونھو  ڪري ڇڏڻ جو عمل جاري  آهي، جنهن زمين کي سخت نقصان پهچايو آهي.  زمين جي کوٽائي جي ناپسنديده عمل اڳ ئي  وڏي  پکيڙ جي علائقن جي قدرتي خاصيتن کي سخت نقصان پهتو آهي. ان کان علاوه، ڪارخانن ۽ گهرن مان نڪرندڙ گندو پاڻي ۽ گندو ُفضلي جو ڇوڙ بي رحمي سان  ملير ندي ۾ ڪيو ويندو آهي. ڇاڪاڻ ته گندي پاڻي ۾ غذائيت جا جزا  شامل هوندا آهن، ان ڪري ملير نديءَ جي ڪنارن تي ڪيترائي وڻ ۽ ٻوٽا ُڦٽي پوندا  آهن. ان ڪري ندي  جي وھڻ جي عمل  ۾ رڪاوٽون پون ٿيون. چوماسي جي موسم ۾ندي ڦھلجي ويندي آهي ۽ ان جي اندر ٻوڏ ايندي آهي، جنهن ڪري ان جي ڪنارن وارا علائقا متاثر ٿيندا آهن. بھرحال  اهو واضح ناهي ته ايڪسپريس وي جي تعمير مڪمل ٿيڻ کان پوءِ انهن زميني ۽ ماحولياتي مسئلن کي ڪيئن منھن ڏنو ويندو.

اسان ٻين ملڪن کان ان حوالي سان  سکي سگهون ٿا جن شهرن ۾ ايڪسپريس وي ٺاهيا ۽ بعد ۾ انھن کي عوامي ماڳ قرار ڏيڻ  جو اعلان ڪري شاھراهه ڊاهي ڇڏيا. ان جو هڪ مشهور مثال چن گاءَ چنآھي. جيڪا  ڏکڻ ڪوريا جي گاديءَ واري هنڌ سيئول ۾ واقع هڪ درياهه آهي. ورھيھ اڳ ان ندي  جي مٿان هڪ بلند شاهراهه ٺاهي وئي هئي، جيڪا مڪمل طور تي درياهه جي مٿان وڇايل هئي.ان جو منفي اثر اهو ٿيو ته ان جي هيٺان هاءِ وي جي ساڄي پاسي خالي جايون ٺھي ويون. هڪ ميئر  هاءِ وي کي سائنسي طريقي سان ڊاھي ڪري ندي کي بحال ڪرڻ جو جرئتمندي وارو فيصلو ڪيو. هاڻي سيول جو  اھو علائقو ثقافتي ۽ سماجي سرگرمين جو مرڪز آهي.چن گائي چن، جتي هاءِ وي پهرين تعمير ڪئي وئي هئي پر بعد ۾ ان کي پنهنجي قدرتي حالت ۾ بحال ڪيو ويو.

ڪراچي جي ماحولياتي توازن برقرار رکڻ لاءِ ملير ندي ۾ صاف پاڻي جو وھڻ ضروري آهي. ندي جي ڪنارن جي قدرتي حالت کي بحال ڪرڻ جي ضرورت آهي ته جيئن انهن علائقن ۾ زراعت، پوکي راھي  ۽ وڻڪاري کي وڌائي سگھجي.ان مسئلي ۽ ٻين چئلينجن کي منھن ڏيڻ  لاءِ شايد ندي  جي بحالي جو هڪ جامع  منصوبو تيار ڪري سگهجي ٿو.حڪومت کي ٻهراڙي جي آبادي ۽ سماجي ڪارڪنن جي مطالبن تي ڌيان ڏيڻو پوندو. جيڪي سالن کان غير قانوني ريتي، بجري  جي کوٽائي ۽ کڻڻ جي جاچ جو مطالبو ڪري رهيا آهن.ان جامع منصوبي ۾ ٽرانسپورٽ سسٽم ۾ بهتري، ماحولياتي حفاظت، وٽ وارين زمينن تي ترقياتي ڪم. سيوريج جو انتظام۽ سياحت جا لاءِ من موھيندڙ  هنڌن جي تعميرکي پڻ شامل ڪري سگهجي ٿو. جيڪڏهن ملير ندي ۽ ان جي آس پاس جي علائقن کي سٺي رٿابندي ذريعي بحال ڪري ترقي ڏني وڃي ته هن اهم ماحولياتي اثاثي کي مقامي آبادي جي فائدي لاءِ تبديل ڪري سگهجي ٿو، جيڪو ڪراچي لاءِ فائديمند ثابت ٿيندو.

جنوري 25, 2025