پاڪ سعودي لاڳاپا ۽ خطي تي پوندڙ اثر

رياض ابڙو

پاڪستان سعودي عرب ڏانهن انساني سرمائي جو سڀ کان وڏو انگ موڪلندو رهي ٿو ۽ بدلي ۾ سعودي عرب پاڪستان کي معاشي امداد ۽ سيڙپڪاري پڻ فراهم ڪندو رهي ٿو، سعودي عرب ۾ لڳ ڀڳ 20 لک کان پاڪستاني مزدور آهن، جن ۾ گهڻي ڀاڱي ميڊيڪل ڊاڪٽر، انجنيئر، ٽيڪنيڪل ڪم ڪندڙ، ڊرائيور ۽ عام ڪم ڪندڙ مزدور به آهن جيڪي ايندا ويندا رهن ٿا جن جي ڪمن جا ڪانٽريڪٽ سالن تائين هجن ٿا جيڪي مٽباسٽبا رهن ٿا ۽ ڪي وڃن ٿا ڪي موٽي ملڪ به اچن ٿا ان ڪري انهن وٽ مدي پوري ٿيڻ کانپوءِ هڪ خاص قسم جي ”پڪڙ“ به هجي ٿي جنهن ۾ اهي سڀني پاڪستانين کي موٽائي ملڪ به موڪلين ٿا جيڪي مدي پوري ٿيڻ کانپوءِ ويزا ۾ واڌ ناهن ڪرائي سگهندا ۽ انهن کي وري پنهنجي ملڪ موٽي اچڻو ٿو پئي ته جيئن اهي هڪ مخصوص پراسيس مان گذري وري سعودي موٽي وڃي سگهن، اهي مزودر ۽ اچڻ وڃن وارو طبقو جيڪو سعودي عرب جي ڄڻ ٻي وڏي مهاجر برادري جي بادشاهت ٺاهي رهيو هوندو آهي، جيڪي مستقل ناهن هوندا ۽ نه ئي انهن کي ڪا مسقتل رهائش جي ويزا ئي ملندي آهي ۽ نه ئي انگريز ملڪن وانگي ڪا گهرن ۽ ملڪيتن جي مالڪي به ملندي آهي. پر حيرت ۽ مالي خوشحالي اها به آهي ته سعودي عرب ۾ رهندڙ پاڪستاني 5.8 بلين ڊالرن جي رقم واپس پاڪستان موڪليندا رهن ٿا. تنهن هوندي به گهڻا ئي غريب مزدور پڻ آهن، جن کي نوڪرين مان بيدخل ڪيو ويندو آهي پر انهن جي بدلي جيڪي پنهنجو مدو پورو ڪري چڪا هوندا آهن انهن جي عيوض وري ٻيا پاڪستاني ماڻهو جاءِ ولاري ويندا آهن پر انهن جي ايجنسين پاران انهن غريب ماڻهن جو استحصال پڻ ڪيو ويندو آهي ۽ ڪجھ ته وري سعودي پوليس جي هٿان جيل به راوانا ڪيا ويندا آهن جيڪي موٽي ملڪ اچن ٿا پر ڏکيائي کي منهن ضرور ٿا ڏين، ۽ ڪجھ مجبور، زبردستي، يا منشيات جي اسمگلنگ ۾ ڦاسي ويندا آهن جيڪي يا ته سَر قلم ڪيا ويندا آهن يا انهن کي سخت سزائون ملنديون آهن. ان ڪري هاڻي به سعودي عرب جي جيلن ۾ پاڪستانين جو سڀ کان وڏو انگ آهي، جنهن سبب اڳوڻي وزيراعظم عمران خان اهو معاملو سعودين سان اٿاريو هيو ته انهن سڀني جيل ۾ ڦاٿل ماڻهن کي هڪ صورت بنا شرطن جي آزاد ڪيو وڃي ۽ ڪجھ آزاد ٿي ملڪ موٽي آيا به هيا جن ۾ گهڻي ڀاڱي افغاني ۽ پٺاڻ شامل هيا.

بهرحال، پاڪستاني عملدار ٻين ملڪن جي آفيسرن جي برعڪس انهن جيلن ۾ گهٽ ئي گهمندا آهن. جيتوڻيڪ سعودي عرب ۽ پاڪستان جا دوستاڻا لاڳاپا آهن، سعودي حڪومت پاڪستاني مهاجرن جي علاج لاءِ بي حسي ظاهر ڪري ٿي. سعودي حڪومت قونصلر لاڳاپن بابت ويانا ڪنوينشن جي ڀڃڪڙي ڪئي آهي ڇو ته انهن کي پاڪستاني شهرين کي گرفتار ڪرڻ وقت پاڪستاني آفيسرن کي اطلاع ڏيڻو پوندو آهي. ان کان علاوه، پاڪستاني مائٽن جو گرفتار پاڪستاني قيدين سان ٿورو رابطو آهي يا جيل آفيسر هڪ موت جي سزا کانپوء لاش واپس آڻيندا آهن. پاڪستانين کي انهن جي سپروائيزرن کان خراب سلوڪ کي منهن ڏيڻو پوي ٿو، جنهن جي نتيجي ۾ متاثر آبادي جي اها شروعاتي شڪايت آهي، ڪجھ شڪايتون ايئرپورٽ کان ئي شروع ٿينديون آهن. مسلمانن جي پارٽنرشپ جي باوجود روايتي طور تي پاڪستان سان تيل جي شيئرنگ تمام گهٽ ٿي آهي. سعودي عرب کان پاڪستان ۾ توانائي جي تمام گھٽ سيڙپڪاري ڪئي وئي آهي ۽ بلوچستان ۾ توانائي جي ڳولا ۾ ڪا به سيڙپڪاري نه ڪئي وئي آهي. فيبروري 2019 ۾ سعودي عرب جي سعودي آرامڪو ۽ SABIC (سعودي بيسڪ انڊسٽريز ڪارپوريشنز) پڻ اعلان ڪيو هيو ته 10 بلين آمريڪي ڊالر جي امداد سان پاڪستان جي گهري پاڻي واري بندرگاه گوادر (بلوچستان) ۾ آئل ريفائنري ۽ پيٽرو ڪيميڪل انڊسٽري قائم ڪندا جيڪو سيپيڪ (چين) جي پروجيڪٽس کي اڳتي وڌڻ لاءِ درآمد ٿيل تيل کي صاف ۽ ذخيرو ڪرڻ ۾ پڻ مدد ڪندو ۽ وچ ايشيائي رياستن جي وچ ۾ لينڊ لاڪ لاءِ فيول سپلائي چين ٺاهيندو. پاڪستان جي ذريعي چين تائين تيل جي آمد ۽ رفت صرف 7 ڏينهن ۾ لڳندي آهي، جڏهن ته انڊين سمنڊ ذريعي اولھ واري رستي جي مخالفت ۾ تقريبا 40 ڏينهن لڳن ٿا، پر سيپيڪ انهن چاليهن ڏينهن کي چار ڏينهن ڪري سگهي ٿو. سعودي عرب کي ريڪو ڊڪ مائن ۾ سيڙپڪاري ڪرڻ جو امڪان آهي. هيءَ هڪ وڏي ٽامي جي کاڻ آهي، جيڪا پاڪستان جي اولھ ۾ بلوچستان ۾ واقع آهي. ريڪو ڊِڪ پاڪستان ۽ دنيا ۾ ٽامي جي سڀ کان وڏي ذخيرن مان هڪ آهي، جنهن وٽ 5.9 بلين ٽن معدني ذخيرا 0.41 سيڪڙو ٽامي جي گريڊنگ آهي. ان کانسواءِ 41.5 ملين اوز جي سون جي مائننگ جا ذخيرا پڻ آهن. پاڪستان سعودي عرب سان ويجها فوجي لاڳاپا برقرار رکي ٿو، سعودي هٿياربند فوجن کي وسيع مدد، هٿيار ۽ تربيت فراهم ڪري رهيو آهي. 1970 واري ڏهاڪي کان وٺي پاڪستاني فوجين کي سعودي عرب جي حفاظت لاءِ مقرر ڪيو ويو آهي. پاڪستان سعودي فوجين ۽ پائليٽن کي تربيت پڻ ڏئي رهيو آهي. پاڪستان ايئر فورس جي فائٽر پائلٽس 1969 ۾ ڏکڻ يمن جي حملي کي رد ڪرڻ لاءِ رائل سعودي ايئر فورس جا جهاز اڏايا ۽ پاڪستان آرمي ڪور آف انجنيئرز يمن سان گڏ پنهنجي سرحد تي سعودي قلعو تعمير ڪيو هيو.

1970 ۽ 1980 واري ڏهاڪي ۾ ايران عراق جنگ دوران لڳ ڀڳ 20,000 پاڪستاني فوجي سلطنت ۾ مقرر هئا. سعودي عرب ائٽمي وار هيڊ کڻي وڃڻ جي صلاحيت رکندڙ پاڪستاني بيلسٽڪ ميزائلن جي خريداري لاءِ ڳالهه ٻولهه ڪئي آهي. اهو به اندازو لڳايو ويو آهي ته سعودي عرب ڳجهي طور تي پاڪستان جي ايٽم بم پروگرام جي فنڊنگ ڪري رهيو آهي ۽ پاڪستان کان ايٽمي هٿيار خريد ڪرڻ چاهي ٿو ته جيئن ايران، عراق ۽ اسرائيل وٽ موجود وسيع تباهي واري هٿيارن جي هٿيارن جي امڪاني خطرن کي منهن ڏئي سگهي، ٻنهي ملڪن کي سائنسدانن، حڪومتي ۽ سعودي فوجي ماهرن جا اعليٰ سطحي وفد مليا آهن، جيڪي سعودي ايٽمي پروگرام جي ترقيءَ جو مطالعو ڪرڻ جي ڪوشش ۾ آهن. پاڪستان برطانيه سان الامامه هٿيارن جي ڊيل ۾ هڪ اهم ثالث پڻ بڻيو آهي. يورپي يونين جي ”نان پروليريشن ڪنسورشيم“ جي محقق ”برونو ٽريٽريس“ جي مطابق 2005 ۾ ٿيل غير رسمي بحثن دوران ”پاڪستان نيشنل ڪمانڊ اٿارٽي“ جي اڳوڻي آفيسرن چيو آهي ته سعودي عرب ۾ پاڪستان جي ايٽمي وار هيڊز کي تعينيات ڪرڻ ”ڪيوبا جي ميزائل بحران کان وڌيڪ خراب“ هوندو. ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ ڪنهن به ايٽمي تعاون جي عوامي ڊومين ۾ ڪو به سخت ثبوت نه آهي. ٻئي طرف 2023 ۾ سعودي عملدارن جعلي پاڪستاني پاسپورٽ کڻي پنهنجي ملڪ ۾ غيرقانوني طور تي رهندڙ 12,000 افغانين کي گرفتار ڪري ملڪ بدر ڪيو هيو. پاڪستان سعودي عرب طرفان يمن ۾ سعودي قيادت ۾ مداخلت لاءِ فوجين جي مدد جي درخواست رد ڪري ڇڏي. 1982 ۽ 1987 جي وچ ۾ پاڪستان تقريبن 20,000 سپاهين کي سعودي عرب ۾ مقرر ڪيو ته جيئن اسلامي مقدس ماڳن جي حفاظت ڪن. ٻڌايو پيو وڃي ته سعودي عرب جي فوج ۾ لڳ ڀڳ 70 هزار پاڪستاني فوجي خدمتون سرانجام ڏئي رهيا آهن. فيبروري 2018 ۾ پاڪستان اعلان ڪيو ته اھو “تربيتي ۽ مشوري مشن” تي سعودي عرب ڏانھن فوج موڪليندو.

سعودي عرب پاڪستاني هٿيارن جو سڀ کان وڏو درآمد ڪندڙ ملڪ آهي ۽ هن ڪروڙين آمريڪي ڊالرن جا ننڍا ۽ وچولي روايتي هٿيار خريد ڪيا آهن. 2016 ۾ پاڪستان آرڊيننس فيڪٽريز (POF) سعودي عرب ڏانهن 81 ملين ڊالرن جو ايڪسپورٽ آرڊر حاصل ڪيو. سعودي عرب پاڪستان لاءِ پيٽروليم جو سڀ کان وڏو ذريعو آهي. اهو پاڪستان کي وڏي پئماني تي مالي امداد پڻ فراهم ڪري ٿو ۽ سعودي عرب ۾ پاڪستاني مهاجرن جون موڪيل رقمون به پاڪستان لاءِ پرڏيهي ڪرنسي جو هڪ وڏو ذريعو آهي. تازن سالن ۾ ٻنهي ملڪن اعلي سطحي وفدن جي مٽا سٽا ڪئي آهي ۽ واپار، تعليم، ريئل اسٽيٽ، سياحت، انفارميشن ٽيڪنالاجي، مواصلات ۽ زراعت ۾ ٻه طرفي تعاون کي وڌائڻ لاءِ منصوبو ٺاهيا آهن. سعودي عرب گلف ڪوآپريشن ڪائونسل ذريعي پاڪستان سان واپاري لاڳاپن کي وڌائڻ ۾ مدد ڪري رهيو آهي، جنهن سان پاڪستان آزاد واپاري معاهدي تي ڳالهيون ڪري رهيو آهي. 2006 ۾ پاڪستان ۽ جي ”سي سي جي“ ميمبر ملڪن جي وچ ۾ واپار جو ڪاٿو 11 بلين آمريڪي ڊالر هيو. مالي تعاون ۾ 3 بلين ڊالر امداد ۽ قرض شامل آھن، جن مان 1.5 بلين ڊالر پاڪستان جي مرڪزي بئنڪ ۾ جمع ڪرايا ويا. 2018 ۾ سعودي عرب گوادر ۾ هڪ آئل ريفائنري قائم ڪرڻ تي اتفاق ڪيو هيو، جنهن جي تجويز ڪيل گنجائش 500,000 بيرل في ڏينهن آهي. 2019 ۾ سعودي عرب پاڪستان ۾ ترقياتي منصوبن جي لاءِ 20 ارب ڊالر ادا ڪيا. بهرحال، سعودي عرب کي قرض ۽ تيل جي فراهمي وارو معاملو ختم ڪرڻو پيو، جنهن ۾ پاڪستان کي 1 بلين ڊالر قرض واپس ڪرڻ تي مجبور ڪيو ويو، بعد ۾ تنقيد سبب جي ڪري سعودي عرب جي اڳواڻي ۾ اسلامي تعاون تنظيم (او آءِ سي) ڪشمير مسئلي تي هندستان تي دٻاءُ وجهڻ لاءِ ڪافي ڪم نه ڪري رهيو آهي.

 2023 ۾ سعودي عرب ۽ پاڪستان گوادر ۾ آئل ريفائنري جي تعمير لاءِ هڪ يادداشت تي دستخط ڪيو هيو. پاڪستان جي معاشي بحران دوران سعودي عرب مطالبو ڪيو هو ته پاڪستان آءِ ايم ايف جي پيڪيج کي حاصل ڪرڻ لاءِ پهريان وڏا وڏا معاشي سڌارا آڻي، ٻي صورت ۾ اڳ وانگر امداد نه ڏيندو.

مَي 21, 2025