پاڻي ماهر ايم ايڇ ڏهر ۽ سندس ڪتاب جو مختصر تعارف

پروفيسر اعجاز احمد قريشي

ڪجهه وقت ٿيو ته مون کي فضل الله قريشي فون ڪري ٻڌايو ته حاجي محمد ڏهر، جيڪو سنڌ ۾ چيف انجنيئر ايريگيشن ۽ سيڪريٽري پڻ رهي چڪو آهي، تنهن سنڌ جي آبپاشي سرشتي تي هڪ ڪتاب لکيو آهي، جيڪو هاڻي شبير احمد ۽ ڊاڪٽر نذير احمد ڏهر ڇپرائڻ چاهين ٿا، جنهن تي هنن ڪجهه ڪم به ڪيو آهي. سندس ٻيو نمبر پٽ ڊاڪٽر نذير احمد ڏهر جيڪو انگلينڊ ۾ رهي ٿو تنهن ان کي سوڌڻ ۽ سنوارڻ لاءِ ڪافي ڪم ڪيو آهي ۽ مون کي هنن انهيءَ ڪتاب تي ڪجهه لکڻ لاءِ چيو آهي. حاجي محمد ڏهر جيڪو ايڇ ايم ڏهر جي نالي سان مشهور هو. سنڌ ۾ چيف انجنيئر ۽ سيڪريٽري آبپاشي رهيو آهي ۽ هڪ ذهين انجنيئر رهيو آهي.

چند ڏينهن ٿيا ته ڊاڪٽر نذير ڏهر انگلينڊ مان آيو ۽ مون کي ملڻ لاءِ چيو جئين ته نذير ڏهر سان منهنجي تمام پراڻي ۽ سٺي ملاقات رهي آهي سندس  وڏي ڀاءُ شبير احمد ڏهر سان به يونيورسٽي دور کان چڱي ملاقات رهي آهي. ڊاڪٽر نذير جڏهن ملڻ لاءِ چيو ته مون کيس ڀليڪار ڪيو ۽ پنهنجي گهر اچڻ جو چيو ۽ پوءِ اهو خيال بيٺو ته نذير جي گهر تي  آڌر ڀاءُ ڪجي ۽ سائين جن جي خاطر تواضع ڪجي. انهيءَ گڏجاڻي ۾ ڪجهه سڃاڻ دوست به هجن ته سٺو ساڻن ملاقات ٿئي خيالن جي ڏي وٺ به ٿئي. نذير کي اها ڳالهه ڏاڍي پسند آئي ۽ مون جلد ئي دوست کي ساڻس ملاقات لاءِ ڪوٺ ڏني. هڪ ڏينهن شام جو ستين وڳي ڌاري اٺ ڏهه دوست گڏ ٿياسون. ڊاڪٽر نذير به مقرر وقت تي پهچي ويو ۽ سٺي ڪچهري ٿي.

ان کان ڪجهه ڏينهن اڳ قمر آفتاب ابڙي اها ڳالهه ڪئي هئي ته حاجي محمد ڏهر جو سنڌ جي آبپاشي تي انگريزي ۾ لکيل هڪ ڪتاب پيڪاڪ پبلشرس طرفان ڇپيو ويو آهي جيڪو سندس پٽن ڇپرايو آهي. مون کي هي ڳالهه ٻڌي ڏاڍي خوشي ٿي ۽ وڌيڪ خوشي ان ڪري به ٿي جڏهن نذير ڏهر منهنجي گهر مون سان ۽ ٻين دوستن سان ملڻ آيو ته پنهنجي والد محترم حاجي محمد ڏهر جو انگريزي ۾ ڇپايل ڪتاب جون ڪجهه ڪاپيون دوستن لاءِ به کڻي جنهن جو عنوان  Sindh irrigation Enginretig history theory and practica   آهي يعني سنڌ ۾ آبپاشي انجنيئر تاريخ، نظريو ۽ عمل هو ۽ دوستن کي ورهائي ڏنائين.

ڪتاب تي نظر ڦيرائڻ کانپوءِ  اهو محسوس ٿيو ته هي سنڌ جي پاڻي جي حوالي سان املهه ڪتاب آهي جيڪو 338 صفحن تي ٻڌل آهي. هن ڪتاب ۾ سنڌ جي آبپاشي جو تمام تفصيلي ذڪر آهي. جنهن ۾ پاڻي، سنڌو درياهه  ۽ ان جا ڪئنال، سنڌو تهذيب، سنڌو ڊيلٽا جي صورتحال، سنڌ جي پراڻي تهذيب سنڌ جي آبهوا، اقتصاديات، زراعت، سنڌو ندي مان نڪرندڙ ڪئنال ۽ عرب دور کان وٺي اڄ تائين سنڌ جي تهذيب منڇر ڍنڍ ۽ سنڌ جي آبپاشي جا ٻيا ذريعا انگريز دور ۾ سنڌ جي آبپاشي، سنڌو درياهه جو بئراجن سان ڳانڍاپو،  سنڌ جي زمين، سنڌ ۾ مينهن، سنڌ ۾ پاڻي جو هجڻ، سنڌ ۾ مختلف فصل ۽ انهن جو طريقيڪار، سنڌ ۾ واٽر ڪورس، سنڌ ۾ ڪئنال سرشتو، سنڌ ۾ ٻوڏن جو مسئلو، سنڌ ۾ آبپاشي انجنيئري، سنڌ ۾ انگريز دور ۾ آبپاشي، سنڌ ۾ انگريز دور  ۾ سکر بئراج جو ٺهڻ، سنڌ ۾ ڪئنالن جي لائننگ،  سنڌ ۾ بئراجن جي اڏاوت، اهڙي ئي  قسم جا پاڻي سان لاڳاپيل مسئلا، جهڙوڪ: پاڻي جا وهڪرا، آبپاشي جا طور طريقا، سنڌ ۾ ٻوڏون ۽ انهن  کان بچاءُ سنڌ ۾ ڪئنال، سنڌ ۾ مينهن، سنڌ ۾ بئراجن جو ٺهڻ ۽ انهن جو استعمال، سنڌ ۾ بچاءَ بند، آبيانا ۽ انهن جي وصولي برطانوي دور ۾ ۽ پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ  بئراجن ۽ شاخن جو تفصيل ۽ سنڌ ۾ آبيانو سميت پاڻي ۽ بئراجن سان لاڳاپيل مسئلن بابت تمام گهڻا تفصيل ڏنل آهي. تحقيق جي لحاظ سان هي ڪتاب تمام اهم  آهي، هن ڪتاب جو مهاڳ، ملڪ جي مشهور اينٿراجسٽ ۽ ليکڪ عارف حسن لکيو آهي. ڪتاب تي تفصيل سان نوٽ سنڌ جي هڪ ٻئي عالم ۽ رٿا بندي جي ماهر فضل الله قريشي (سابق سيڪريٽري رٿابندي) جو لکيل آهي.

حاجي محمد ڏهر جو جنم 27 جولاءِ 1923ع ۾ شڪارپور ضلعي جي ڳوٺ شاهپور ۾ ٿيو. سندن اصل تعلق ڏهرڪي ضلعي گهوٽڪي سان ڏهر خاندان انهي علائقي ۾ صدين کان وٺي آباد آهي. حاجي محمد ڏهر انهيءَ ڳوٺ ۾ ڄائو ۽ وڌي وڏي ٿيو. پاڻ بنيادي تعليم ضلعي سکر جي ڳوٺ چڪ ۾ ورتائون پوءِ سندس وڏا شڪارپور لڏي آيا. ايڇ ايم ڏهر صاحب انجنيئر جي تعليم پرائي ،  کيس ننڍي هوندي کان ئي انجنيئر ٿيڻ جو شوق هو پاڻ هڪ ذهين شاگرد هو،  برطانوي دور ۾ گڏيل هندستان ۾ ميٽرڪ جي امتحان ۾ پهريون نمبر  آيو ۽ بمبئي يونيورسٽي مان سونو ٻلو کٽيو. اڳيان هلي هو ڪراچي جي اين اي ڊي ڪاليج ۾ داخل ٿيو ۽ اتان سول انجنيئرنگ جي ڊگري حاصل ڪئي ۽  15 ڊسمبر 1948ع تي اسسٽنٽ انجنيئر مقرر ٿيو ۽ وقت گذرڻ سان محنت ڪندو وڌندو ويو ۽ سڄي عمر سنڌ حڪومت جي آبپاشي کاتي کي ڏنائين ۽ 26 جولائي 1983ع تي سنڌ جي آبپاشي جي کاتي جي سيڪريٽري جي حيثيت سان رٽائر ٿيو پاڻ پڙهائي ۽ نوڪري واري دور ۾ ڪيترائي انعام اڪرام  حاصل ڪيائين.

فيبروري 17, 2025